یوزپلنگ یکی از اعضای متوسط القامه خانواده گربه سانان است. طول بدن بالغها از بینی تا قاعده دم 110 تا 140 سانتیمتر بوده و دمشان 60 تا 80 سانتیمتر درازا دارد. ارتفاع جانور در حالت ایستاده به 65 تا 95 سانتیمتر در ناحیه شانه رسیده و وزن آن نیز معمولا بین 40 تا 65 کیلوگرم می باشد. در پارک ملی سرنگتی، اندازه گیریها نشان داده که نرها بطور قابل توجهی از ماده سنگینتر بوده، دم بلندتری داشته و اندازه دور سینه آنها بیشتر می باشد. ولی در سایر ویژگیهای خطی، تفاوت قابل ملاحظه ای بین نرها و ماده ها وجود ندارد. البته اندازه گیری های صورت گرفته در ایران نشان از آن دارد که یوزهای ایران به ندرت بیش از 40 کیلوگرم وزن دارند.

بدن یوزپلنگ با موهای زبر و خشنی پوشیده شده و رنگ آن از زرد نخودی تا زرد كم رنگ تغییر می كند كه در قسمتهای زیرین بدن سفید می شود. تمامی بدن به استثنای قسمت قدامی پوزه، گردن و ناحیه شکم، با خالهایی گرد ، كوچك ،  سیاه و توپر پوشیده می شود که اندازه خالها از 4/3 تا 4/1 1 اینچ متغیر است. هیچ دو یوزپلنگی را نمی توان یافت كه الگوهای خالدار روی بدن و یا صورتشان با هم یكسان باشد و در واقع، یكی از راههای تشخیص یوزپلنگهای مختلف در طبیعت از یكدیگر، استفاده از همین الگوهای منحصر بفردی است كه هر كدام برای هر فرد اختصاصی است. گذشته از خصوصیتهای منحصر به فرد متعددی كه یوزپلنگ در میان گربه سانان دارد، در رنگ آمیزی بدنش هم بسیار متمایز است. هیچ گربه دیگری دارای یك چنین الگوی مورفولیژیكی ای که از تعداد زیادی خالهای واضح و متمایزی تشکیل شده، نیست. تراکم خالها در ناحیه ستون فقرات بیشتر شده و حتی ممکن است به هم بپیوندند.

بر پشت گردن یوزپلنگ موهای بلندی قرار دارد كه حالتی یال مانند دارد و از سر تا روی شانه امتداد دارد. این یالها بقایای به جا مانده از موهای بلندی است كه تا سن 3 ماهگی پشت سر و بدن توله ها را پوشانده است. پس از این سن، این موها می ریزند و فقط موهای كوتاهی از آنها به جای می ماند كه در بالغها، به صورت یال بسیار كوتاهی وجود دارد كه از پشت سر تا شانه کشیده شده است. این یال كوتاه در حالت عادی خیلی قابل مشاهده نبوده و تا حد زیادی به بدن جانور چسبیده است، ولی، وقتیکه جانور عصبانی می شود، سیخ شده و كاملا قابل مشاهده می گردد. یالهایی که برپشت توله ها وجود دارد، به استتار آنها کمک کرده و آنها را قادر می سازد که خود را در سایه و روشنی زیر بوته ها و سنگها پنهان نمایند. بعلاوه، این یال مانند چتری جانور را در برابر باران و نور آفتاب حفظ می نماید. همچنین به نظر می رسد که یال دارای کارکرد دفاعی نیز بوده و به توله، ظاهری شبیه برخی جانواران شکارگر کوچک مانند رودک عسل خوار که شکارگران دیگر معمولا به خاطر سبعیت این جانوران کاری با آنها ندارند، می دهد.

یکی از بارزترین ویژگی های یوزپلنگ، خط اشک این جانور است که از گوشه داخلی چشمها شروع شده و تا كنار خارجی دهان، درست پشت دندانهای نیش امتداد دارد و آنها را می توان به سادگی بوسیله همین خطوط از سایر گربه سانان خالدار تشخیص داد. خط اشک چندین کارکرد دارد، از  جمله اینکه می تواند از بازتاب و انعكاس نور جلوگیری نماید و به این ترتیب وسیله ای است برای استتار هرچه بیشتر. همچنین، با به حداقل رساندن زَنَندگی نور خورشید برای چشمان جانور، باعث افزایش دقت دید آن می شود.

یوزپلنگ آسیایی

نام انگلیسی: Asiatic Cheetah

نام علمی:Acinonyx jubatus venaticus

تقریبا در هر جایی که سخنی از یوزپلنگ به میان آمده و یا مطلبی راجع به آن نوشته می شود، اولین چیزی که گفته می شود و یا ذهن شنونده یا خواننده را به خود معطوف می کند، آن است که “یوزپلنگ سریعترین پستاندار جهان است!” امروزه یوزپلنگ آسیایی یکی از درمعرض خطرترین حیوانات دنیا می باشد که گستره پراکنش آن از بخشهای وسیعی در غرب و جنوب آسیا در قرن گذشته به بخشهای بیابانی کشورمان محدود گردیده و از این جهت شاید نام یوزپلنگ ایرانی برای آن برازنده تر باشد. امروزه یوزپلنگ ایرانی پس از پلنگ آمور که تنها 30 تا 40 قلاده از آن در طبیعت باقی مانده، دومین گربه سان درمعرض خطر دنیا به شمار می آید.

“یوزپلنگ” به چه معناست؟

همانگونه كه مشخص است، یوزپلنگ تركیبی از دو كلمه یوز و پلنگ است. یوز در فارسی، بن مضارع یوزیدن است و  فعل یوزیدن به معنای “جستن، جهیدن، جستجو و طلب كردن” می باشد و یوز را به جهت “جستجوی شكار” به این نام می خوانند. به عبارت دیگر یوز یعنی جوینده، طلب كننده و شكار كننده. از آنجا كه از سگهای شكاری هم برای دنبال كردن و گرفتن شكار استفاده می شده، به آنها هم یوز گفته می شده است. با توجه به تعاریف فوق، بدیهی است كه یوزپلنگ به معنای پلنگی است كه به دنبال شكار می گردد و به اصطلاح با یوزیدن آنرا می گیرد. شاید بتوان گفت كه در گذشته برخی بر این باور بودند كه یوزپلنگ نوعی پلنگ است و عنوان “پلنگ شكاری” نیز دلیل دیگری بر این مدعا است. البته، برخی یوزپلنگ را نوعی یوز می دانستند كه پدر یا مادر آن پلنگ باشد و به همین ترتیب، یوزشیر یعنی یوزی كه یكی از والدینش شیر بوده است. بعلاوه، واژه دیگری بنام “هَوْبَر” در گذشته وجود داشته كه آنهم به معنای یوز و توله یوز بوده، ولی به نظر می رسد كه این كلمه امروزه منسوخ شده است.  با مراجعه به اشعار و متون قدیمی ایرانی، می توان دریافت كه در گذشته این جانور با نام یوز شناخته می شده و كمتر به آن یوزپلنگ گفته می شده است.

برای این جانور زیبا در زبانهای مختلف، نامهای گوناگونی بكار رفته است، به عنوان مثال، نام عربی آن فهد است، حال آنكه در تركمنستان به آن “پولام” و در افغانستان “تازی پلنگ” (فارسی دری) و “تازی پرنگ” (پشتو) گفته می شود. از سوی دیگر، در پاكستان، به این جانور به براهوئی “یوز” و به مكرانی، “گورك” گفته می شود. در زبان سواحیلی كه به خصوص در شرق آفریقا رایج است، یوزپلنگ را “دوما” می نامند.

یوزپلنگ را گاهی به نام انگلیسی آن یعنی “چیتاCheetah” می نامند كه خود این كلمه، از كلمه chita به معنای “خالدار”، مشتق شده است. این لغت هندویی (chita ) كه در هندوستان عمدتا برای این جانور زیبا به كار می رود، ریشه سانسكریتی دارد و ازcitrakaya  یا  citraka گرفته شده است. یوزپلنگ در سرتاسر دنیا با نام هندی خود یعنی چیتا شناخته می شود.

سابقه استفاده از یوزپلنگ در شکار و همراهی آن با انسان، به بیش از 5000 سال پیش برمی گردد که در آن زمان سومریان این جانوران را تربیت کرده و برای شکار  با خود همراه می ساختند. اروپائیان نیز سابقه ای نسبتا طولانی در آشنایی با این جانور و استفاده از آن برای شکارهای خود دارند، ولی این بس مایه تعجب است که به رغم این آشنایی طولانی مدت، لینه، طبیعیدان بزرگ سوئدی در کتاب ارزشمند خود Systema naturae ، که در سال 1758 منتشر گردید و در آن جانوران بسیاری را رده بندی کرده بود، نامی از یوزپلنگ نبرده است. در سال 1776،شرِبِر Schreber، جانورشناس آلمانی بود که این جانور را با نام علمی Felis jubatus طبقه بندی نمود. ولی طبیعیدانان متوجه شدند که یوزپلنگ از جهات بسیاری با سایر گربه ها تفاوت دارد و سرانجام، جوشوا بروکس Joshua Brookes که صاحب یک موزه جانورشناسی و آناتومی در لندن بود، نام جنس یوزپلنگ رادر سال 1828 به Acinonyx تغییر داد.

ویژگیهای فیزیکی

یوزپلنگ شباهتهای زیادی به خانواده گربه سانان و همچنین سگ سانان دارد، به عبارت دیگر یوزپلنگ هر یك از ویژگیها ظاهری خود را از یكی از این دو خانواده بزرگ گوشتخواران گرفته است. به همین خاطر در میان عامه رایج است كه می گویند یوزپلنگ نه یك سگ است و نه یك گربه، بلكه سگی است با سر گربه. پوشش بدن و دندانهایش به گربه ها شباهت دارد و همچنین دارای سری گرد، كوچك و گربه مانند است، ولی در عین حال، پنجه هایش همچون سگها آزاد و بدون محافظ هستند و در غلاف پوستی پنهان نمی شوند و به علاوه حركت پیستون مانند پاهایش در حین دویدن، مانند سگهای تازی است.

یوزپلنگ از لحاظ ظاهری بسیار شبیه تازی های شكاری تندرو است. در واقع، تا مدتها یوزپلنگ را یك سگ ـ گربه می دانستند و اعتقاد بر این بود كه یوزپلنگ نقطه تلاقی دو خانواده سگ سانان و گربه سانان است. ولی شكی نیست كه یوزپلنگ یك گربه است، گربه ای كه در روند تكاملی خود برای داشتن چنین سرعت شگفت انگیزی تخصص یافته است.

یوزپلنگ و پلنگ شباهت های زیادی به یكدیگر دارند. ولی گذشته از شباهتها، تفاوتهای زیادی نیز میان این دو گونه خانواده گربه سانان كه درحال حاضر، پس از انقراض شیر و ببر، بزرگترین اعضای این خانواده در ایران هستند، وجود دارد. از لحاظ اندازه، طول بدن یوزپلنگ تقریبا با پلنگ هم اندازه است، ولی ارتفاع آن در حالت ایستاده، به خاطر پاهای بلند و كشیده اش از پلنگ بیشتر می باشد. به علاوه، خالهای بدن یوزپلنگ برخلاف خالهای توخالی پلنگ، توپر است. خط اشك سیاه رنگ روی صورت یوزپلنگ نیز از دیگر تفاوتهای ظاهری بارز میان این دو گونه است. نهایتا، شاید بتوان یوزپلنگ را به پلنگی با پاهای بلند و و ساختار بدنی ظریف شبیه دانست.